Traby to wieś (dawniej miasteczko) na Białorusi, w rejonie iwiejskim obwodu grodzieńskiego. W czasie II RP była to gmina wiejska należąca do powiatu wołożyńskiego woj. nowogródzkiego.
WOJNA POLSKA-BOLSZEWICKA 1920 ROK
Pomnik poświęcony pamięci żołnierzy Wojska Polskiego znajduje się przed wejściem na cmentarz katolicki. Stanowi go czterograniasty postument wykonany ze sztucznego kamienia z metalowym krzyżem na szczycie. Na niskim podmurowaniu znajduje się granitowa tablica z napisem:
S+P
ŻOŁNIERZ
NIEZNANY
W.P. 1920 R
Poniżej napisu widnieje gałązka palmowa jako symbol męczeńskiej śmierci. Brakuje danych dotyczących okoliczności i okresu wojny polsko-bolszewickiej, w której polegli żołnierze Wojska Polskiego pochowani w Trabach. W okolicach miejscowości w ciągu całej wojny doszło do kilku dzialań wojennych. 17-sta Dywizja Piechoty po utracie Wilna wycofywała się przez Traby w kierunku Lidy – w lipcu 1920 roku. W październiku tego samego roku miejscowość znajdowała się w strefie działań 2-ej Dywizji Piechoty Legionów.
Z czasów międzywojennych zachował się postument na mogile. Tablica została umieszczona w latach 90-tych ubiegłego wieku dzięki staraniom Towarzystwa Kultury Polskiej Ziemii Lidzkiej oraz pana Stanisława Uszakiewicza z Lidy.
Na zewnętrznej ścianie kościoła Narodzenia Najświętszej Marii Panny wmurowana jest tablica ze zniszczoną treścią napisu. Zachowany został na górze symbol krzyża, a na dole obnażona szabla . Zgodnie z relacją pana Tadeusza Egirda (mieszkańca Trab) na tablicy miały być wyryte nazwiska i stopnie wojskowe poległych żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego. Zarówno pomnik jak i tablice zniszczyły władze sowieckie.
Obecnie mogiła żołnierzy Wojska Polskiego znajduje się pod opieką miejscowej ludności polskiej.
OFIARY TERRORU KOMUNISTYCZNEGO W OKRESIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
Przy kościele pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny znajduje się mogila ks. Wacława Rodźko – zamordowanego w 1942 roku. Jest to obramowana mogiła ziemna, na której postawiono pomnik ze sztucznego kamienia w kształcie stelli. Całość zakończona jest krzyżem. Na pomniku znajduje się znak krzyża i gałązka palmowa – symbol męczeństwa. W dolnej części umieszczony jest napis:
S + P
RODŹKOWACŁAW
ŻYŁ 65 LAT
ZM. 1942 R.
ŚMIERCIĄ
TRAGICZNĄP. OD MICHALINY
KOCHANOWSKIEJ
Według relacji obecnego proboszcza ksiądz W. Rodźko został podstępnie wezwany do chorego, a następnie w okrutnie zamordowany przez sowieckich partyzantów. Podobny los spotkał księży: Stanisława Zubkowskiego (zamordowanego w 1942 roku) i Romana Misiewicza (zamordowanego w 1943 roku). Pochowano ich obok siebie po lewej stronie kościoła. Na ich grobach postawione są identyczne pomniki w kształcie stelli zakończone krzyżami. Tylko na jednym z nich zachowała się tablica z widocznym napisem:
….ZUBKOWICZ
1883 – 1942
SYMBOLICZNE UPAMIĘTNIENIE ŻOŁNIERZY ARMII KRAJOWEJ
Na ścianie po lewej stronie od wejścia do kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny umieszczona jest tablica pamiątkowa wykonana z brązu. W górnej jej części znajduje się znak krzyża Virtuti Militari, pod nim napis:
W HOŁDZIE
ŻOŁNIERZOM ARMII KRAJOWEJ
III BAT. UBK 77 PP POLEGŁYM
W WALCE O WOLNOŚĆ TEJ ZIEMI
W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ
TOWARZYSZE BRONI 1994 R.
W czasie II wojny światowej AK w gminie Traby miała swoją placówkę. Jedną z większych bitew stoczonych przez partyzantów była Bitwa o Traby. 1 lipca 1944 roku żołnierze z I ( ppor. Bartka) z III i VI Batalionu oraz z III Uderzeniowego Batalionu Kadrowego 77 Pułku Piechoty Okręgu Nowogródzkiego AK stoczyli z Niemcami zwycięską bitwę. Zdobyto dużo broni, amunicji oraz różnego sprzętu wojskowego. Niemcy stracili 100 żołnierzy oraz rannych.
Według historyka IPN – Kazimierza Krajewskiego na cmentarzu parafialnym znajdują się niezidentyfikowane groby żołnierzy Armii Krajowej z III batalionu 77 pp AK Edwarda Zaparta „Czarskiego” i Ryszarda Cierlaka „Olszyny” poległych w akcji 1 lipca 1944 roku. Pochowany jest tutaj także komendant placówki terenowej AK Roman Więcławowicz „Olcha”, zabity przez NKWD 31 maja 1945 roku. Traby mogą stanowić również miejsce wiecznego spoczynku dla 16 żołnierzy Armii Krajowej z grupy ppor. Sylwanowicza „Listka” zabitych przez NKWD 6 stycznia 1945 roku w Narwieliszkach.
Źródła:
http://www.grodno.msz.gov.pl
https://pl.wikipedia.org
https://www.flickr.com