Grodno. Cmentarz Pobernardyński.

Wojna polsko-bolszewicka w 1920 roku.

W lewej części cmentarza znajduje się kwatera żołnierzy polskich poległych w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Obok kwatery umiejscowiona jest stella wykonan ze sztucznego kamienia. Znajduje się na niej krzyż, w środkowej części, na granitowej tablicy napis:

CMENTARZ

ŻOŁNIERZY POLSKICH

POLEGŁYCH W WOJNIE

POLSKO – SOWIECKIEJ

W ROKU 1920

Do dzisiaj kwatera zachowała swój kształt z okresu międzywojennego. W czasach powojennych grobami  żołnierskimi opiekowała się pani Waleria Borewicz. Dzięki staraniom Związku Polaków na Białorusi kwatera wojskowa pierwszy remont przeszła w 2006 roku – wymienono wtedy część zniszczonych krzyży. Kolejna renowacja została przeprowadzona w 2013 roku. Odrestaurowano wtedy nagrobki i krzyże na mogiłach żołnierskich. Prace renowatorskie wykonano przy pomocy Konsulatu Generalnego RP w Grodnie. W skład kwatery wchodzi siedem rzędów, prostych betonowych krzyży żołnierskich na indywidualnych grobach ziemnych z betonowym obramowaniem.  Łącznie zachowało się 151 grobów.

I rząd:

1. S†P/ BOL. KUŻAWSKI / 2-KOWIEŃSKI P.P. / † 15 XII 1919/
2. BEZ NAPISU
3. BEZ NAPISU
4. BEZ NAPISU
5. BEZ NAPISU
6. BEZ NAPISU
7. BEZ NAPISU
8. S†P/ BUHAŁO STEFAN / I B.ET. KRAKÓW / † 10 XII 1919/
9. S†P/ MATUSIEWICZ / TADEUSZ / † 14 XII 1919/
10. S†P/ JÓZEF GRYNKIEWICZ / † 12 IX 1919/
11. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ /
12. BEZ NAPISU
13. S†P/ JÓZEF DYSEWICZ / KOWIEN. PUŁK STRZ. / † 15 I 1920/
14. BEZ NAPISU
15. S†P/ L. KAŹMIERCZAK / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 21 II 1920/
16. S†P/ FRANCISZEK KRANSKI / † 30 VI 1919/
17. BEZ NAPISU

 

II rząd:

18. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ/ ARMII POLSKIEJ
19. S†P/ JAROSZ JÓZEF / KOMP. SZTAB. / † 22 I 1920
20. S†P/ WŁ. MICHAŁOWSKI / KOWIEŃSKI P.STRZ./ † 13 I 1920
21. S†P/ JÓZEF NOWAK / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 13 II 1920
22. S†P/ J. WŁODARCZYK / 12. B. SAP. KRES. / † 12 II 1920
23. S†P/ GRABOWSKI ST. / TWIERDZA GROD. / † II XII 1920
24. BEZ NAPISU
25. BEZ NAPISU
26. BEZ NAPISU
27. BEZ NAPISU
28. S†P/ KOZIAŁ WAC. / GRODZIENSKI /P. UŁANÓW /
29. S†P/ JÓZEF MUSIALIK / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 16 II 1920
30. S†P/ STEFAN BIEŃ / 1 B. ET. KRAKÓW / † 3 XII 1919
31. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
32. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
33. S†P/ ST. NOWICKI / GRODZIENSKI P. STRZ./ † 16 II 1920
34. NIEZNANY ŻOLNIERZ / ARMII POLSKIEJ
35. S†P/ WACŁAW JANIK / KAPRAL /† 25 II 1920
36. S†P/ JAN KONIECZNY P. STRZ. / † 27 I 1920
37. S†P/ RAKOWSKI WAC. / 41 PUŁ. STRZEL. / † 27 I 1920

III rząd:

38. S†P/ WAGNER / EDWARD / † 22 I 1920
39. S†P/ JASIŃSKI IZYDOR / II B. ET. KIELCE/ † 11 I 1920
40. S†P/ NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
41. S†P/ DORANOW WIKTOR / I B.ET.KRAKÓW /† 8 XI 1919
42. S†P/ GIEDZIŃSKI ( imię nie odczytane) / 3 PP LE / †28 VI 1919
43. S†P/ PIOTR TWARDOKIEJ / II B. ET. KIELCE/ † 31 XII 1919
44. S†P/ KOWALEWSKI BR. / 13 P. UŁANÓW/ † 8.8.1919
45. S†P/ S†P/ POPŁAWSKI POTR / KOWIEŃSKI P.P/ † 5 I 1920
46. S†P/ FYDA FRANC (napis źle czytelny) / 21 PP / 2 I 1920
47. S†P/ MIKUKUC KI ANTONI /PODPUŁKOWNIK /† 24 IV 1920
48. S†P/ SULAWSKI KAZIMIERZ / PUŁKOWNIK / ARTYLER.
49. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ/
50. NIEZNANY ŻOŁNIERZ /ARMII POLSKIEJ
51. S†P/ GADZIŃSKI JÓZ. / 3 PP. LEG/ 28.vi 1919
52. NIEZ NANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
53. NIEZNANY ŻOŁNIERZ /ARMII POLSKIEJ
54. S†P/ SAKOWSKI. ŁA /41. PUŁ. STRZ. / † 31 I 1920
55. S†P/ GROMNY PIOTR / BADN.ET. KIELCE/ † 1 II 1920
56. S†P/ PIOTR GROMEK / BIAŁOSTOCKI P.STRZ./ † 12 III 1920
57. S†P/ MAROSZEK JAN / B. LT – KIELCE/ † 31 I 1920
58. BEZ NAPISU

 

IV rząd:

59. S†P/ STANIEWICZ / SAP. KRES./ † 13 I 1920
60. S†P/ JAN KMIEĆ / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 15 II 1920
61. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ / 24 IX 1920
62. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
63. S†P/ KRZYKWA L. / 2.DYW LIT.BIAŁOR./ † 15 I 1920
64. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
65. S†P/ ZABAJ JAN / BADN. ETAP. KIELCE/ † 23 II 1920
66. S†P/ DUDKA PIOTR / ( napis nieczytelny) / † 20 I 1920
67. S†P/ MATUSIAK BR. / † 1 II 1920
68. S†P/ JÓZEF STĘPIEŃ / 20.P.P. / † 30 VII 1919
69. S†P/ PAW. MICHAŁAK / IV.B.ET. KRAKÓW / † 2 I 1920
70. S†P/ JÓZEF WÓJCIK / 2.P.LEG. / † 5 IX 1919
71. BEZ NAPISU
72. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
73. S†P/ GOBECKI JAN / 1.B.ET.KRAKÓW / † 9.8.1919
74. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
75. BEZ NAPISU
76. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
77. S†P/ ŚWISTEK BOLESŁAW / GROD. PUŁ. STRZ. / † 16 II 1920
78. S†P/ HUBAR / RAFAŁ / † 19 II 1920
79. S†P/ TOCH. MICHAŁ / † 20 I 1920
80. S†P/ WALENTY SZULAR / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 13 II 1920

 

V rząd:

81. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
82. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POKSKIEJ
83. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
84. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
85. S†P/ PIETRASZKIEWICZ / JAZDA TATARSKA / † 26 IX 1919
86. S†P/ GORCZYŃSKI / † 24 II 1919
87. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
88. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
89. S†P/ STAN. GUDEJC / DYW. LIT.BIAŁ. / † 28 VI 1919
90. S†P/ ANDRZEJ PRYMAS / 6.B.ET.KRAKÓW/ † 20 I 1920
91. S†P/ FRAN. TROCIŃSKI / GRODZIEŃSKI P.STRZ. / † 21 II 1920
92. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
93. S†P/ JÓZEF RYBEK / PORUCZNIK / † 12 VII 1919
94. S†P/ KAZIM. MIESZCZAK / †28 VI 1919
95. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
96. ŻOŁNIERZ NIEZNANY / ARMII POLSKIEJ
97. S†P/ FEL. PISKORSKI / LEG./ † 10 X 1919
98. ŻOŁNIERZ NIEZNANY / ARMII POLSKIEJ
99. S†P/ ISKRA KAROL / I. B.ET. KRAKÓW / † 13.8.1919
100. S†P/ DWORECKI CZES. / GRODZIEŃ. P. STRZ. / † 26 II 1920
101. S†P/ GRYNDA FRAN. (napis źle czytelny)/ JAZDA TATAR. / † 11 XII 1919
102. S†P/ TENOWICZ ANG. / KAPRAL / † 19 VI 1919
103. S†P/ PAMUŁA ANDR. / † 1920

VI rząd:

104. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
105. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
106. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
107. S†P/ MALINOWSKI / nieczytelne / JAZDA TATARSKA / nieczytelne 1920
108. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
109. S†P/ BŁOCKI MIKOŁAJ / GRODZ P.P. / † 9 I 1920
110. S†P/ STACH KLEJN / JAZDA TATARSKA / † 7 VII 1919
111. ŻOŁNIERZ NIEZNANY / ARMII POLSKIEJ
112. S†P/ JAN ŁUDYNA / 2. B. ET. KIELCE / † 11 I 1920
113. S†P/ GRABOWSKI WŁ. / PODPORUCZ./ † 18 XI 1919
114. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
115. S†P/ SZEWCZYK ANDR. / 12 B.SAP. KRES. / † 26 II 1920
116. S†P/ DOROCH JAN / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 20 II 1920
117. S†P/ MATUK JÓZEF / P. UŁAN. GRODZIEŃ. / † 9 I 1920
118. NIEZN. ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
119. BEZ NAPISU
120. S†P/ JAN ŁACINOWICZ / JAZDA TATARSKA / † 31 12 1919
121. S†P/ GINIEWICZ (źle czytelne) STA. / KOWIEŃSKI P.P./ † 21 XII 1919
122. S†P/ JÓZEF NOWAK / GROD. PUŁK STRZ. / † 13 II 1920
123. S†P/ ŚWIECIŃSKI B. / PLUTONOWY / † 20 X 1919
124. S†P/ STAN. SZUMSKI / SAG. P. PO. R./ † 15 X 1919
125. S†P/ JAWORSKI BOL. / JAZDA TATAR. / † 28 XII 1919
126. S†P/ GODNEŃSKI JÓZ. / 3 P.P. LEG. / † 27 VI 1919

 

VII rząd:

127. S†P/ TARASEWICZ / PIOTR / GRODZ. P. UŁAN.
128. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
129. S†P/ SIENKIEWICZ ST. / P.O.W. GRODNO/ † 21 IX 1919
130. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
131. S†P/ A. KAŹMIERCZAK (napis żle czytelny) / GRODZIEŃ. P. STRZ. / † 23 II 1920
132. S†P/ LAKUCIEJESKI (napis źle czytelny) / † 9 I 1920
133. NIEZN. ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
134. S†P/ MARKOWSKI BR. / nieczytelne P.P./ † 10 I 1920
135. S†P/ J. LENDO (źle czytelne) / RYSZARD / 4 P.P. (źle czyt.) / † 11 I 1920
136. S†P/ FICURSKI CZESŁ. / PLUTONOWY / † 22 X 1919
137. S†P/ BAJTAŁA JAN / POW. ET. GRODNO / † 25 XII 1919
138. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
139. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
140. S†P/ JAN
141. S†P/ JURKOWSKI K. / P.ET. KRAKÓW / † 31 XII 1919
142. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
143. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
144. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
145. S†P/ JAWORSKI ZYGM. /P.UŁAN/ † 28. VII 1919
146. S†P/ KŁUSEK TEOFIL / P. UŁAN GRODNO / † 2 XI 1919
147. S†P/ ZDYBAŁ FRAN / 11. B. ET. KIELCE / † 11 I 1920
148. S†P/ JANKOWSKI JAN / B. ET. KRAKÓW / † 16 I 1920
149. NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
150. NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
151. S†P/ RIEDA ADOLF / JAZDA TATARSKA / PORUCZNIK/ † 2 VI 1919

 

W kwietni 1919 roku wojska niemieckie opuściły Grodno. Niemcy mieli w planach przekazać cały teren pólnocno-zachodni I RP bolszewikom. W grudniu 1918 roku działająca Rada Naczelna Ziemi Grodzieńskiej wystosowała apel do władz polskich o przyłączenie Grodzieńszczyzny do Rzeczypospolitej. Polska Organizacja Wojskowa, wraz z zamieszkującą Grodzieńszczyznę ludnością polską zorganizowała Oddziały Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej, których zadaniem była obrona przez wkraczającymi na Kresy wojskami Armii Czerwonej. W dniach 18-23 lipca 1920 roku w Grodnie i okolicach toczyły się walki pomiędzy dowodzonymi przez gen. Stefana Mokrzyckiego i gen. Lucjana Żeligowskiego z armią bolszewicką. We wrześniu 1920 roku zarówno okolice Grodna jak i samo miasto było miejscem walk toczących się w ramach bitwy nad Niemnem.

Obecnie opiekę nad kwaterą sprawują polskie organizacje społeczne i ludność polska mieszkająca w Grodnie.

Poza terenem kwatery żołnierzy Wojska Polskiego z 1920 znajduje się jeszcze pojedyncza żołnierska mogiła otoczona metalowym ogrodzeniem pochodząca z tamtego okresu. Na mogile znajduje się trójczłonowy granitowy pomnik z krzyżem. Na przedniej części pomnika znajduje się tablica z inskrypcją:

S.+ P.

PIOTR

TARASIEWICZ

UŁAN 23 PUŁKU

POLEGŁ W OBRONIE OJCZYZNY

DNIA 13 WRZEŚNIA 1920 R.

MAJĄC LAT 18

Natomiast w dolnej części napis:

ŚPIJ MÓJ SYNU A W TYM GROBIE

NIECH SIĘ POLSKA PRZYŚNI TOBIE

II Wojna Światowa – obrona Grodna

Po prawej stronie kaplicy cmentarnej umiejscowiona jest mogiła Janusza Budzanowskiego – 16 obrońcy Grodna z 1939 roku. Na poziomej płycie wyryto znak krzyża, pod którym znajduje się niewysoki cokół z metalowym krzyżem, a na nim napis:

Ś. + P.

JANUSZ

BUDZANOWSKI

UCZ. PAŃSTW. LIC. HANDL.

POLEGŁ W KWIECIE MŁODOŚCI

DN.20 WRZEŚNIA 1939 R.

POKÓJ JEGO DUSZY

U podnóża krzyża, na betonowej płycie znajduje się następująca inskrypcja:

W WIOŚNIE ŻYCIA DUCH TWÓJ CZYSTY

NA BŁĘKITACH PROGU

KWIATY CIERPIEŃ I MIŁOŚCI SKŁADA SWEMU BOGU

SYNOWI MATKA

We wrześniu 1939 roku wraz z żołnierzami i dorosłymi cywilami miasta broniła młodzież szkolna. Wspomnienia z tamtych wydarzeń zostały opisane przez Grażynę Lipińską w książce pt. „Jeśli zapomnę o nich”:

W godzinę po zwycięskiej walce z czołgami wroga w Grodno biją armaty. Pod osłoną ich strzałów do miasta wdziera się nowa fala czołgów, za nimi piechota sowiecka. I znowu dwa czołgi palą się na rogu Dominikańskiej i Brygidzkiej, tym razem trafione przez uczniów gimnazjalnych. Ginie przy tym 16-letni Janusz Budzanowski, syn posła ziemi grodzieńskiej.

Obok kwatery Wojska Polskiego z 1920 roku znajduje się symboliczny grób ku czci Tadka Jasińskiego – 13 letniego obrońcy Grodna.  Rzeczywiste miejsce spoczynku młodego obrońcy nie zostało ustalone. Na symbolicznej mogile pionowo ustawiona jest tablica z lastryku z umieszczonym na szczycie metalowym krzyżem. Na tablicy widnieje napis:

TADEUSZ

JASIŃSKI

13-LETNI OBROŃCA GRODNA

ZGINĄŁ 20 WRZEŚNIA 1939 R.

W CZASIE INWAZJI SOWIECKIEJ

„PANIE, PRZYJMIJ TĘ Z RĄK KATA

OFIARĘ DZIECINNĄ

NIE TAK CZYSTĄ I ŚWIĘTĄ,

LECZ RÓWNIE NIEWINNĄ”

A. MICKIEWICZ

Grażyna Lipińska w książce „Jeśli zapomnę o nich” tak opisuje dramatyczne wydarzenia mające miejsce podczas obrony Grodna w 1939 roku:

Śmiertonośna maszyna toczy się naprzód, a ja stępiała na wszystko lecę prosto na nią. Przeraźliwy zgrzyt…Czołg staje tuż przede mną. Na łbie czołgu rozkrzyżowane dziecko, chłopczyk. Krew z jego ran płynie strużkami po żelazie. Zaczynamy z Danką uwalniać rozkrzyżowane, skrępowane gałganami ramiona chłopca. Nie zdaję sobie sprawy co się wokól dzieje. A z czołgu wyskakuje czarny tankista. W dłoni trzyma brauning, za nim drugi – grozi nam… Dla mnie on nie istnieje, widzę tylko oczy dziecka, pełne strachu i męki. I widzę jak uwolnione z więzów ramionka wyciągają się do nas z bezgraniczną ufnością. Wysoka Danka jednym ruchem unosi dziecko z czołgu i składa na nosze. Ja już jestem przy jego głowie. Chwytamy nosze i pozostawiając oniemiałych naszym zuchwalstwem oprawców uciekamy w stronę szpitala. Chłopczyk ma pięć ran od kul karabinowych …i silny upływ krwi, ale jest przytomny. W szpitalu otaczają go siostry, doktorzy, chorzy – chce mamy – prosi dziecko. Nazywa sie Tadeusz Jasiński, ma 13 lat, jedyne dziecko Zofii Jasińskiej, służącej, nie ma ojca, wychowanek Zakładu Dobroczynności. Poszedł na bój, rzucił butelkę z benzyną na czołg, ale nie zapalił, nie umiał…wyskoczyli z czołgu, bili, chcieli zabić, a potem skrępowali na froncie czołgu. Danka sprowadza matkę. Nie pomaga transfuzja krwi. Chłopiec coraz słabszy, zaczyna konać. Ale kona w objęciach matki i na skrawku wolnej Polski. Bo szpital wojskowy jest ciągle w naszych rękach.

W latach 90-tych ubiegłego wieku, dzięki staraniom Związku Polaków na Białorusi na kaplicy cmentarnej została umieszczona granitowa tablica o treści:

TADKOWI

JASIŃSKIEMU

ZGINĄŁ

W OBRONIE GRODNA

WE WRZEŚNIU 1939R.

MAJĄC LAT 13

We wrześniu 2009 roku Prezydent Rzeczypospolitej pośmiertnie odznaczył bohaterstwo Tadeusza Jasińskiego Orderem Virtuti Militari.

 

Przy alei prowadzącej od wejścia do kaplicy cmentarnej po prawej stronie znajduje się grób Wacława Myślickiego – dyrektora gimnazjum zamordowanego przez NKWD w 1940 roku. Na mogile ziemnej znajduje się metalowy krzyż, a na nim tablica z  napisem:

Ś. + P.

Wacław Myslicki

1890-1940

Były Dyrektor Gimnazjum

Im. Sienkiewicza w Grodnie

Zamordowany przez NKWD

We wrześniu dokonywano masowych roztrzeliwań. Późnej osoby podejrzewane o udział w obronie Grodna były aresztowane i sądzone. Zgodnie z relacjami K. Liszewskiego:

Najgorsze były pierwsze dni po opanowaniu miasta, ludzie, w szczególności młodzież byli rewidowani – i jeśli np. znaleziono mały nożyk u chłopaka, rozstrzeliwano na miejscu. Podobno na placu przed Farą leżał cały wał ludzi w ten sposób zamordowanych. Rozpoczęte wkrótce potem masowe aresztowania zwłaszcza inteligencji polskiej dotknęły między innymi M. Myślickiego, dyrektora gimnazjum im. Sienkiewicza i byłego posła na sejm RP K. Terlikowskiego, obaj zostali zamordowani. Dyrektorka państwowego gimnazjum żeńskiego im. E.Platter w Grodnie Niedźwiecka umarła w więzieniu sowieckim….

Na frontowej elewacji kaplicy cmentarnej umieszczone są dwie granitowe tablice epitafijne stanowiące symboliczne upamiętnienie ofiar terroru komunistycznego. Zostały one uroczyście odsłonięte w 1993 roku dzięki staraniom Związku Polaków na Białorusi oraz panów Tadeusza Malewicza i Henryka Kuźmickiego. Na tablicy po lewej stronie znajduje się napis:

OFIAROM

TERRORU

W LATACH 1939 – 56

RODACY R. 1993

A po prawej stronie:

OBROŃCOM

GRODNA

POLEGŁYM

WE WRZEŚNIU

ROKU 1939

RODACY R. 1993

Mogiła Elizy Orzeszkowej

Znajduje się po prawej stronie od wejścia. Jest to grób ziemny otoczony murkiem. Na mogile usytuowany jest cokół wykonany z czarnego granitu z wysokim granitowym krzyżem. Na cokole znajduje się napisy:

STANISŁAW

NAHORSKI

1826-1896

W TOBIE JA SAMYM PANIE CZŁOWIEK SMUTNY

NADZIEJĘ KŁADĘ TY RACZ O MNIE RADZIĆ

JAN KOCHANOWSKI

ELIZA

ORZESZKOWA – NAHORSKA

1841 – 1910

Po śmierci męża Eliza Orzeszkowa postawiła pomnik, a po jej śmierci pisarkę pochowano obok męża. Mogiła przeszła renowacje w latach 90-tych ubiegłego stulecia w ramach, której położono kostkę ze sztucznego kamienia wokół grobu. Pieczę nad mogiłą sprawują polskei organizacje społeczne, działające na terenie Grodna oraz miejscowa ludność polska.

• Źródła:
  http://www.rowery.olsztyn.pl
  http://kresowiacy.com
  http://www.grodno.msz.gov.pl
  http://wikimapia.org