Wojna polsko-bolszewicka w 1920 roku.
W lewej części cmentarza znajduje się kwatera żołnierzy polskich poległych w czasie wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Obok kwatery umiejscowiona jest stella wykonan ze sztucznego kamienia. Znajduje się na niej krzyż, w środkowej części, na granitowej tablicy napis:
CMENTARZ
ŻOŁNIERZY POLSKICH
POLEGŁYCH W WOJNIE
POLSKO – SOWIECKIEJ
W ROKU 1920
Do dzisiaj kwatera zachowała swój kształt z okresu międzywojennego. W czasach powojennych grobami żołnierskimi opiekowała się pani Waleria Borewicz. Dzięki staraniom Związku Polaków na Białorusi kwatera wojskowa pierwszy remont przeszła w 2006 roku – wymienono wtedy część zniszczonych krzyży. Kolejna renowacja została przeprowadzona w 2013 roku. Odrestaurowano wtedy nagrobki i krzyże na mogiłach żołnierskich. Prace renowatorskie wykonano przy pomocy Konsulatu Generalnego RP w Grodnie. W skład kwatery wchodzi siedem rzędów, prostych betonowych krzyży żołnierskich na indywidualnych grobach ziemnych z betonowym obramowaniem. Łącznie zachowało się 151 grobów.
I rząd:
- S†P/ BOL. KUŻAWSKI / 2-KOWIEŃSKI P.P. / † 15 XII 1919/
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- S†P/ BUHAŁO STEFAN / I B.ET. KRAKÓW / † 10 XII 1919/
- S†P/ MATUSIEWICZ / TADEUSZ / † 14 XII 1919/
- S†P/ JÓZEF GRYNKIEWICZ / † 12 IX 1919/
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ /
- BEZ NAPISU
- S†P/ JÓZEF DYSEWICZ / KOWIEN. PUŁK STRZ. / † 15 I 1920/
- BEZ NAPISU
- S†P/ L. KAŹMIERCZAK / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 21 II 1920/
- S†P/ FRANCISZEK KRANSKI / † 30 VI 1919/
- BEZ NAPISU
II rząd:
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ/ ARMII POLSKIEJ
- S†P/ JAROSZ JÓZEF / KOMP. SZTAB. / † 22 I 1920
- S†P/ WŁ. MICHAŁOWSKI / KOWIEŃSKI P.STRZ./ † 13 I 1920
- S†P/ JÓZEF NOWAK / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 13 II 1920
- S†P/ J. WŁODARCZYK / 12. B. SAP. KRES. / † 12 II 1920
- S†P/ GRABOWSKI ST. / TWIERDZA GROD. / † II XII 1920
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- BEZ NAPISU
- S†P/ KOZIAŁ WAC. / GRODZIENSKI /P. UŁANÓW /
- S†P/ JÓZEF MUSIALIK / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 16 II 1920
- S†P/ STEFAN BIEŃ / 1 B. ET. KRAKÓW / † 3 XII 1919
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ ST. NOWICKI / GRODZIENSKI P. STRZ./ † 16 II 1920
- NIEZNANY ŻOLNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ WACŁAW JANIK / KAPRAL /† 25 II 1920
- S†P/ JAN KONIECZNY P. STRZ. / † 27 I 1920
- S†P/ RAKOWSKI WAC. / 41 PUŁ. STRZEL. / † 27 I 1920
III rząd:
- S†P/ WAGNER / EDWARD / † 22 I 1920
- S†P/ JASIŃSKI IZYDOR / II B. ET. KIELCE/ † 11 I 1920
- S†P/ NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ DORANOW WIKTOR / I B.ET.KRAKÓW /† 8 XI 1919
- S†P/ GIEDZIŃSKI ( imię nie odczytane) / 3 PP LE / †28 VI 1919
- S†P/ PIOTR TWARDOKIEJ / II B. ET. KIELCE/ † 31 XII 1919
- S†P/ KOWALEWSKI BR. / 13 P. UŁANÓW/ † 8.8.1919
- S†P/ S†P/ POPŁAWSKI POTR / KOWIEŃSKI P.P/ † 5 I 1920
- S†P/ FYDA FRANC (napis źle czytelny) / 21 PP / 2 I 1920
- S†P/ MIKUKUC KI ANTONI /PODPUŁKOWNIK /† 24 IV 1920
- S†P/ SULAWSKI KAZIMIERZ / PUŁKOWNIK / ARTYLER.
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ/
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ /ARMII POLSKIEJ
- S†P/ GADZIŃSKI JÓZ. / 3 PP. LEG/ 28.vi 1919
- NIEZ NANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ /ARMII POLSKIEJ
- S†P/ SAKOWSKI. ŁA /41. PUŁ. STRZ. / † 31 I 1920
- S†P/ GROMNY PIOTR / BADN.ET. KIELCE/ † 1 II 1920
- S†P/ PIOTR GROMEK / BIAŁOSTOCKI P.STRZ./ † 12 III 1920
- S†P/ MAROSZEK JAN / B. LT – KIELCE/ † 31 I 1920
- BEZ NAPISU
IV rząd:
- S†P/ STANIEWICZ / SAP. KRES./ † 13 I 1920
- S†P/ JAN KMIEĆ / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 15 II 1920
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ / 24 IX 1920
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ KRZYKWA L. / 2.DYW LIT.BIAŁOR./ † 15 I 1920
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ ZABAJ JAN / BADN. ETAP. KIELCE/ † 23 II 1920
- S†P/ DUDKA PIOTR / ( napis nieczytelny) / † 20 I 1920
- S†P/ MATUSIAK BR. / † 1 II 1920
- S†P/ JÓZEF STĘPIEŃ / 20.P.P. / † 30 VII 1919
- S†P/ PAW. MICHAŁAK / IV.B.ET. KRAKÓW / † 2 I 1920
- S†P/ JÓZEF WÓJCIK / 2.P.LEG. / † 5 IX 1919
- BEZ NAPISU
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ GOBECKI JAN / 1.B.ET.KRAKÓW / † 9.8.1919
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- BEZ NAPISU
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ ŚWISTEK BOLESŁAW / GROD. PUŁ. STRZ. / † 16 II 1920
- S†P/ HUBAR / RAFAŁ / † 19 II 1920
- S†P/ TOCH. MICHAŁ / † 20 I 1920
- S†P/ WALENTY SZULAR / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 13 II 1920
V rząd:
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POKSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ PIETRASZKIEWICZ / JAZDA TATARSKA / † 26 IX 1919
- S†P/ GORCZYŃSKI / † 24 II 1919
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ STAN. GUDEJC / DYW. LIT.BIAŁ. / † 28 VI 1919
- S†P/ ANDRZEJ PRYMAS / 6.B.ET.KRAKÓW/ † 20 I 1920
- S†P/ FRAN. TROCIŃSKI / GRODZIEŃSKI P.STRZ. / † 21 II 1920
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ JÓZEF RYBEK / PORUCZNIK / † 12 VII 1919
- S†P/ KAZIM. MIESZCZAK / †28 VI 1919
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- ŻOŁNIERZ NIEZNANY / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ FEL. PISKORSKI / LEG./ † 10 X 1919
- ŻOŁNIERZ NIEZNANY / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ ISKRA KAROL / I. B.ET. KRAKÓW / † 13.8.1919
- S†P/ DWORECKI CZES. / GRODZIEŃ. P. STRZ. / † 26 II 1920
- S†P/ GRYNDA FRAN. (napis źle czytelny)/ JAZDA TATAR. / † 11 XII 1919
- S†P/ TENOWICZ ANG. / KAPRAL / † 19 VI 1919
- S†P/ PAMUŁA ANDR. / † 1920
VI rząd:
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ MALINOWSKI / nieczytelne / JAZDA TATARSKA / nieczytelne 1920
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ BŁOCKI MIKOŁAJ / GRODZ P.P. / † 9 I 1920
- S†P/ STACH KLEJN / JAZDA TATARSKA / † 7 VII 1919
- ŻOŁNIERZ NIEZNANY / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ JAN ŁUDYNA / 2. B. ET. KIELCE / † 11 I 1920
- S†P/ GRABOWSKI WŁ. / PODPORUCZ./ † 18 XI 1919
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ SZEWCZYK ANDR. / 12 B.SAP. KRES. / † 26 II 1920
- S†P/ DOROCH JAN / GRODZIEŃSKI P. STRZ. / † 20 II 1920
- S†P/ MATUK JÓZEF / P. UŁAN. GRODZIEŃ. / † 9 I 1920
- NIEZN. ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- BEZ NAPISU
- S†P/ JAN ŁACINOWICZ / JAZDA TATARSKA / † 31 12 1919
- S†P/ GINIEWICZ (źle czytelne) STA. / KOWIEŃSKI P.P./ † 21 XII 1919
- S†P/ JÓZEF NOWAK / GROD. PUŁK STRZ. / † 13 II 1920
- S†P/ ŚWIECIŃSKI B. / PLUTONOWY / † 20 X 1919
- S†P/ STAN. SZUMSKI / SAG. P. PO. R./ † 15 X 1919
- S†P/ JAWORSKI BOL. / JAZDA TATAR. / † 28 XII 1919
- S†P/ GODNEŃSKI JÓZ. / 3 P.P. LEG. / † 27 VI 1919
VII rząd:
- S†P/ TARASEWICZ / PIOTR / GRODZ. P. UŁAN.
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ SIENKIEWICZ ST. / P.O.W. GRODNO/ † 21 IX 1919
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ A. KAŹMIERCZAK (napis żle czytelny) / GRODZIEŃ. P. STRZ. / † 23 II 1920
- S†P/ LAKUCIEJESKI (napis źle czytelny) / † 9 I 1920
- NIEZN. ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ MARKOWSKI BR. / nieczytelne P.P./ † 10 I 1920
- S†P/ J. LENDO (źle czytelne) / RYSZARD / 4 P.P. (źle czyt.) / † 11 I 1920
- S†P/ FICURSKI CZESŁ. / PLUTONOWY / † 22 X 1919
- S†P/ BAJTAŁA JAN / POW. ET. GRODNO / † 25 XII 1919
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ JAN
- S†P/ JURKOWSKI K. / P.ET. KRAKÓW / † 31 XII 1919
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ JAWORSKI ZYGM. /P.UŁAN/ † 28. VII 1919
- S†P/ KŁUSEK TEOFIL / P. UŁAN GRODNO / † 2 XI 1919
- S†P/ ZDYBAŁ FRAN / 11. B. ET. KIELCE / † 11 I 1920
- S†P/ JANKOWSKI JAN / B. ET. KRAKÓW / † 16 I 1920
- NIEZNANY / ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- NIEZNANY ŻOŁNIERZ / ARMII POLSKIEJ
- S†P/ RIEDA ADOLF / JAZDA TATARSKA / PORUCZNIK/ † 2 VI 1919
Obecnie opiekę nad kwaterą sprawują polskie organizacje społeczne i ludność polska mieszkająca w Grodnie.
S.+ P.
PIOTR
TARASIEWICZ
UŁAN 23 PUŁKU
POLEGŁ W OBRONIE OJCZYZNY
DNIA 13 WRZEŚNIA 1920 R.
MAJĄC LAT 18
Natomiast w dolnej części napis:
ŚPIJ MÓJ SYNU A W TYM GROBIE
NIECH SIĘ POLSKA PRZYŚNI TOBIE
II Wojna Światowa – obrona Grodna
Ś. + P.
JANUSZ
BUDZANOWSKI
UCZ. PAŃSTW. LIC. HANDL.
POLEGŁ W KWIECIE MŁODOŚCI
DN.20 WRZEŚNIA 1939 R.
POKÓJ JEGO DUSZY
U podnóża krzyża, na betonowej płycie znajduje się następująca inskrypcja:
W WIOŚNIE ŻYCIA DUCH TWÓJ CZYSTY
NA BŁĘKITACH PROGU
KWIATY CIERPIEŃ I MIŁOŚCI SKŁADA SWEMU BOGU
SYNOWI MATKA
W godzinę po zwycięskiej walce z czołgami wroga w Grodno biją armaty. Pod osłoną ich strzałów do miasta wdziera się nowa fala czołgów, za nimi piechota sowiecka. I znowu dwa czołgi palą się na rogu Dominikańskiej i Brygidzkiej, tym razem trafione przez uczniów gimnazjalnych. Ginie przy tym 16-letni Janusz Budzanowski, syn posła ziemi grodzieńskiej.
Obok kwatery Wojska Polskiego z 1920 roku znajduje się symboliczny grób ku czci Tadka Jasińskiego – 13 letniego obrońcy Grodna. Rzeczywiste miejsce spoczynku młodego obrońcy nie zostało ustalone. Na symbolicznej mogile pionowo ustawiona jest tablica z lastryku z umieszczonym na szczycie metalowym krzyżem. Na tablicy widnieje napis:
TADEUSZ
JASIŃSKI
13-LETNI OBROŃCA GRODNA
ZGINĄŁ 20 WRZEŚNIA 1939 R.
W CZASIE INWAZJI SOWIECKIEJ
„PANIE, PRZYJMIJ TĘ Z RĄK KATA
OFIARĘ DZIECINNĄ
NIE TAK CZYSTĄ I ŚWIĘTĄ,
LECZ RÓWNIE NIEWINNĄ”
A. MICKIEWICZ
Grażyna Lipińska w książce „Jeśli zapomnę o nich” tak opisuje dramatyczne wydarzenia mające miejsce podczas obrony Grodna w 1939 roku:
Śmiertonośna maszyna toczy się naprzód, a ja stępiała na wszystko lecę prosto na nią. Przeraźliwy zgrzyt…Czołg staje tuż przede mną. Na łbie czołgu rozkrzyżowane dziecko, chłopczyk. Krew z jego ran płynie strużkami po żelazie. Zaczynamy z Danką uwalniać rozkrzyżowane, skrępowane gałganami ramiona chłopca. Nie zdaję sobie sprawy co się wokól dzieje. A z czołgu wyskakuje czarny tankista. W dłoni trzyma brauning, za nim drugi – grozi nam… Dla mnie on nie istnieje, widzę tylko oczy dziecka, pełne strachu i męki. I widzę jak uwolnione z więzów ramionka wyciągają się do nas z bezgraniczną ufnością. Wysoka Danka jednym ruchem unosi dziecko z czołgu i składa na nosze. Ja już jestem przy jego głowie. Chwytamy nosze i pozostawiając oniemiałych naszym zuchwalstwem oprawców uciekamy w stronę szpitala. Chłopczyk ma pięć ran od kul karabinowych …i silny upływ krwi, ale jest przytomny. W szpitalu otaczają go siostry, doktorzy, chorzy – chce mamy – prosi dziecko. Nazywa sie Tadeusz Jasiński, ma 13 lat, jedyne dziecko Zofii Jasińskiej, służącej, nie ma ojca, wychowanek Zakładu Dobroczynności. Poszedł na bój, rzucił butelkę z benzyną na czołg, ale nie zapalił, nie umiał…wyskoczyli z czołgu, bili, chcieli zabić, a potem skrępowali na froncie czołgu. Danka sprowadza matkę. Nie pomaga transfuzja krwi. Chłopiec coraz słabszy, zaczyna konać. Ale kona w objęciach matki i na skrawku wolnej Polski. Bo szpital wojskowy jest ciągle w naszych rękach.
W latach 90-tych ubiegłego wieku, dzięki staraniom Związku Polaków na Białorusi na kaplicy cmentarnej została umieszczona granitowa tablica o treści:
TADKOWI
JASIŃSKIEMU
ZGINĄŁ
W OBRONIE GRODNA
WE WRZEŚNIU 1939R.
MAJĄC LAT 13
We wrześniu 2009 roku Prezydent Rzeczypospolitej pośmiertnie odznaczył bohaterstwo Tadeusza Jasińskiego Orderem Virtuti Militari.
- Symboliczny grób Tadeusza Jasińskiego.
- Tablica upamiętniająca młodego obrońcę Grodna.
Ś. + P.
Wacław Myslicki
1890-1940
Były Dyrektor Gimnazjum
Im. Sienkiewicza w Grodnie
Zamordowany przez NKWD
We wrześniu dokonywano masowych roztrzeliwań. Późnej osoby podejrzewane o udział w obronie Grodna były aresztowane i sądzone. Zgodnie z relacjami K. Liszewskiego:
Najgorsze były pierwsze dni po opanowaniu miasta, ludzie, w szczególności młodzież byli rewidowani – i jeśli np. znaleziono mały nożyk u chłopaka, rozstrzeliwano na miejscu. Podobno na placu przed Farą leżał cały wał ludzi w ten sposób zamordowanych. Rozpoczęte wkrótce potem masowe aresztowania zwłaszcza inteligencji polskiej dotknęły między innymi M. Myślickiego, dyrektora gimnazjum im. Sienkiewicza i byłego posła na sejm RP K. Terlikowskiego, obaj zostali zamordowani. Dyrektorka państwowego gimnazjum żeńskiego im. E.Platter w Grodnie Niedźwiecka umarła w więzieniu sowieckim….
Na frontowej elewacji kaplicy cmentarnej umieszczone są dwie granitowe tablice epitafijne stanowiące symboliczne upamiętnienie ofiar terroru komunistycznego. Zostały one uroczyście odsłonięte w 1993 roku dzięki staraniom Związku Polaków na Białorusi oraz panów Tadeusza Malewicza i Henryka Kuźmickiego. Na tablicy po lewej stronie znajduje się napis:
OFIAROM
TERRORU
W LATACH 1939 – 56
RODACY R. 1993
A po prawej stronie:
OBROŃCOM
GRODNA
POLEGŁYM
WE WRZEŚNIU
ROKU 1939
RODACY R. 1993
Mogiła Elizy Orzeszkowej
STANISŁAW
NAHORSKI
1826-1896
W TOBIE JA SAMYM PANIE CZŁOWIEK SMUTNY
NADZIEJĘ KŁADĘ TY RACZ O MNIE RADZIĆ
JAN KOCHANOWSKI
ELIZA
ORZESZKOWA – NAHORSKA
1841 – 1910
Po śmierci męża Eliza Orzeszkowa postawiła pomnik, a po jej śmierci pisarkę pochowano obok męża. Mogiła przeszła renowacje w latach 90-tych ubiegłego stulecia w ramach, której położono kostkę ze sztucznego kamienia wokół grobu. Pieczę nad mogiłą sprawują polskei organizacje społeczne, działające na terenie Grodna oraz miejscowa ludność polska.
- Źródła:
http://www.rowery.olsztyn.pl
http://kresowiacy.com
http://www.grodno.msz.gov.pl
http://wikimapia.org